Profile

Dé basis voor het basisonderwijs

Oriëntatie op mens en wereld
09/03/2023
Leestijd 3-4 minuten
Geschreven door Marieke Baselmans

Burgerschap in boeken

Met boeken kun je maatschappelijke thema's bespreekbaar maken. Door een verhaal te beleven, kunnen kinderen zich verplaatsen in een ander. Ze leren een andere leefwereld kennen en kunnen zichzelf afvragen wat zij zouden doen in een dergelijke situatie.

Save the children

Ook leren je leerlingen uit boeken hoe onze maatschappij werkt. Boeken zijn daarnaast ook een goede manier om, in het kader van burgerschapsvorming, onderlinge verschillen en overeenkomsten te ontdekken. Boeken helpen om diverse aspecten van identiteit en diversiteit bespreekbaar te maken in de bovenbouw.

Onze maatschappij
Een goed voorbeeld hiervan is De beste school van de hele wereld van Manon Sikkel. Deze auteur weet als geen ander de diversiteit in onze maatschappij aan bod te laten komen in haar boeken. Diverse samenlevingsvormen, zo heeft het hoofdpersoon Marie twee vaders, komen voor. Maar ook het thema ‘Emancipatie’: de geëmancipeerde juf richt samen met de leerlingen en ouders een school op. En de thema’s ‘Diversiteit’ en ‘Inclusiviteit’: met het schoollied waarin de boodschap klinkt dat iedereen goed is zoals hij of zij is.

Boeken zijn een goede manier om onderlinge verschillen en overeenkomsten te ontdekken

In de praktijk
Op basisschool Wereldwijs werkt de werkgroep Burgerschap aan kwaliteitskaarten om vast te leggen hoe burgerschap op school wordt voorgegeven. Mirelle Charlier: leerkracht van groep 4: ‘We hebben er bewust voor gekozen om de bibliotheek een nieuwe impuls te geven en de boeken te selecteren op thema’s passend bij wereldoriëntatie. Voor ons staat het voorop dat diversiteit en inclusiviteit te zien zijn in ons boekenaanbod. Het is belangrijk dat kinderen leren over de verschillende achtergronden en culturen van leeftijdsgenoten. Niet alleen de boeken uit de lesmethodes lenen zich daarvoor, maar ook jeugdliteratuur, informatieboeken en verhalen geven minstens zoveel aanknopingspunten tot gesprekken over waarden en normen. Deze boeken bieden ook weer aanknopingspunten om spreekbeurten en boekbesprekingen te houden over maatschappelijke onderwerpen.’
Zoals het boek De Zweetvoetenman van Annet Huizing, uitgegeven door Lemniscaat. Lees eens een stuk hieruit voor en je hebt direct een aanleiding om over normen en waarden, rechtvaardigheid, democratie en vrijheid van meningsuiting te discussiëren met je leerlingen. Door voorbeelden van rechtszaken wordt ons rechtssysteem helder en met de nodige dosis humor uitgelegd. Zoals: mag je nu wel een biebverbod krijgen als je zweetvoeten hebt? Heeft een hond inspraak? En mag je je gestolen fiets terugstelen? Ook de kritische en grappige stem van een kind, die in het boek tussendoor opmerkingen plaatst of vragen stelt, verduidelijkt het geheel. Daarnaast bieden de tekeningen van Margot Westermann en de schema’s en plattegronden midden in het boek een goede visualisering van de rechtsgang van strafbaar feit tot aan straf.

Kennisopbouw bij leesbegrip
Lezen kan ook leiden tot kennis over burgerschap. Uit boeken (fictie én non-fictie) kunnen leerlingen leren over politiek, economie, gezondheid, maatschappelijke ontwikkelingen en geschiedenis. Zoals in het boek Dit is een dictatuur van uitgeverij Boycott. Dit boek is in 1977 in Spanje uitgegeven, kort na het einde van de Franco-dictatuur. Dit om de toekomstige generaties te helpen begrijpen wat voor impact een dictatuur heeft op de levens van mensen. Met helder geformuleerde zinnen wordt een dictatuur uitgelegd. ‘Een dictatuur is als een dictee: een meneer zegt wat er gedaan moet worden en anderen doen het. Hij is de baas van iedereen, omdat hij de eigenaar is geworden van alles. Met de steun van een paar… Maar tegen de wil van bijna alle anderen.’
Meer dan veertig jaar later blijkt dat de boodschap van dit boek helaas nog altijd een actueel onderwerp is om te bespreken met je leerlingen.

Praten en denken over boeken
Om boeken te kunnen verbinden met de identiteitsontwikkeling van leerlingen zelf en het samenleven met anderen is het nodig dat op school over die boeken gesproken wordt.
Zo leren leerlingen dat je om te kunnen samenleven niet precies hetzelfde hoeft te voelen of te denken. Je kunt de volgende vragen stellen:
• ‘Waarin lijkt de gezinssamenstelling, de woonsituatie, de schoolsituatie of de manier waarop religie beleefd wordt in je boek op de manier waarop jij zelf opgroeit? Waarin is die juist heel anders?’
• ‘Met wie zou je graag vrienden willen zijn in jouw boek en met wie niet?’
• ‘Wie zou je zelf graag willen zijn in je boek en wie juist niet?’
• ‘Zou jij dezelfde keuzes hebben gemaakt als de personages in het boek of juist niet?’
• ‘Hoe zou je je voelen wanneer je in de situatie van de personages in je boek zou zijn?’
• ‘Als je een personage in je boek zou zijn, zou je dan anders denken dan jouw personage? Of juist niet?’

2 Leestips

Ody Neisingh en Marieke Visser, Mama is minister-president (Rose Stories, 2021)
Wanneer de moeder van Adam minister-president wordt, mag hij met zijn hele groep naar het Torentje. Door het hele boek heen worden vlotte dialogen afgewisseld met informatie over verkiezingen, stemmen, kiezers en de Tweede Kamer. De humor en een vleugje avontuur maken het verhaal af. Leuk en leerzaam om voor te lezen in de middenbouw, zeker in verkiezingstijd.

Annejan Mieras, Portiek Zeezicht (Lemniscaat, 2022)
Dit is een geschikt boek om voor te lezen in de bovenbouw. Geschreven door een voormalig leerkracht. Hoofdpersoon Fenna woont met haar moeder in een portiekflat. Ze heeft het op school niet makkelijk, met Tess die haar pest over haar kleding en haar afwezige vader, die nog in hun oude huis in de polder woont. Tot overmaat van ramp moet ze een stamboom maken en worden de dag na Vaderdag alle vaders verwacht in de klas. Gelukkig ontmoet ze de relativerende Charlie en heeft Fenna veel lieve mensen om haar heen die er voor haar zijn. Juist op het moment dat ze die het hardst nodig heeft. Een warm boek over samenleven met verschillende leeftijden en culturen. En de kracht van een buurtgemeenschap.

Marieke Baselmans