Inloggen
Abonneren
Contact
Leefstijl
Het is voor leerlingen steeds belangrijker om vaardigheden op sociaal-emotioneel vlak te ontwikkelen. Een methode op het gebied van sociaal-emotioneel leren (SEL) is Leefstijl.
Figuur 1 - Het Driecirkelmodel
Leefstijl wil bevorderen dat jongeren opgroeien tot zelfstandige, sociaalvaardige en betrokken mensen. Leefstijl vertaalt dit naar de praktijk door te stellen dat Leefstijl toewerkt naar een optimale betrokkenheid bij de ontwikkeling van jongeren tot vrije persoonlijkheden met een gezond en realistisch zelfbeeld en het vermogen om eigen en andermans emoties te (h)erkennen. Belangrijk hierbij is dat zelfvertrouwen en sociale vaardigheden als noodzakelijk gereedschap gezien worden. Alleen als deze gereedschappen aanwezig zijn, is er ruimte voor conflicthantering, doelen stellen en relaties aangaan. Leefstijl beweert dat als er niet aan de twee binnenste cirkels voldaan wordt, de overige ringen van deze cirkel eruit gaan zien als trucs. Leerlingen passen dan trucjes toe, maar kunnen dit dan lastig vertalen naar situaties die spontaan ontstaan gedurende de dag.
Driecirkelmodel
Leefstijl werkt in het programma met een zogenaamde Driecirkelmodel (zie figuur 1 hiernaast). Er is sprake van een binnen-, tussen- en buitencirkel. Het Driecirkelmodel geeft de relatie aan tussen alle vaardigheden die nodig zijn voor een leerling om tot verantwoordelijk en sociaal gedrag te komen. De thema’s in de binnenste cirkel zijn meer fundamenteel dan de meer specifiekere sociale vaardigheden in de buitenste cirkels. Leefstijl gelooft erin dat een sociale vaardigheid, zoals samenwerken uit de buitenste cirkel, beter tot haar recht komt als er sprake is van bijvoorbeeld een positief en realistisch zelfbeeld uit de binnenste cirkel.
Figuur 2 - De kruk van zelfvertrouwen
Werkwijze Leefstijl
Leefstijl werkt volgens een cyclische wijze aan de basisthema’s voor het ontwikkelen van de emotionele ontwikkeling. Ieder jaar keren deze thema’s weer terug en worden deze thema’s verder uitgediept. De uitgangspunten hierbij zijn gezamenlijkheid, veiligheid, herkenbaarheid en ruimte voor individuele groei. De thema’s zijn: ‘De groep, dat zijn wij!’ (over sfeer in de groep) ‘Praten en luisteren’ (over communicatie), ‘Ken je dat gevoel?’ (over gevoelens), ‘Ik vertrouw op mij’ (over zelfvertrouwen), ‘Iedereen anders, allemaal gelijk (over diversiteit)’ en ‘Lekker gezond’ (over gezondheidsvaardigheden).
De opzet van de lessen verloopt allemaal volgens eenzelfde structuur. Eerst wordt het onderwerp op een speelse wijze geïntroduceerd, vaak aan de hand van een energizer (er wordt een boek vol energizers meegeleverd). Dan volgt een verdieping en tot slot een verwerking en afronding. Bij veel lessen worden kringgesprekken gehouden. Dit heeft te maken met het ervaringsleren dat centraal staat in de leefstijllessen. Bij het leren door ervaringen gaat het erom dat via concrete ervaringen en beleving effectiever en ook meer wordt geleerd van bepaalde activiteiten (Duindam, Glas, & Van der Ploeg, 1996). Om ervaringen te delen met elkaar is interactie tussen leerlingen van groot belang. Belangrijk is dat alle leerlingen het recht hebben om te passen. Bijvoorbeeld als een leerling zich ergens niet lekker bij voelt.
Vijf SEL-competenties
Volgens gedragsdeskundige Van Overveld (2017) zijn er vijf sociaal-emotionele competenties te onderscheiden waaraan zeker structureel aandacht zou moeten worden besteed op scholen. Het zijn de volgende competenties: besef hebben van jezelf, zelfmanagement, besef hebben van de ander, relaties kunnen hanteren en keuzes kunnen maken. Zitten deze vijf SEL-competenties ook in het Driecirkelmodel van Leefstijl?
Binnenste cirkel
In de binnenste cirkel horen basisaspecten van sociaal gedrag, te denken valt aan een positief en realistisch zelfbeeld. Daarnaast gaat het hier over emotionele intelligentie (EQ). Hiermee wordt bedoeld dat leerlingen gevoelens van zichzelf en anderen kunnen herkennen en benoemen én deze constructief en respectvol kunnen gebruiken in hun communicatie en handelen. Als laatste gaat het in de binnenste cirkel over waarden die opbouwend sociaal gedrag vormgeven. Waarden als respect voor zichzelf en anderen. Er zijn twee SEL-competenties die passend zijn bij de binnenste cirkel:
- Besef hebben van jezelf. Besef van jezelf hebben verwijst naar de bewuste kennis die een leerling van zichzelf heeft, stelt Van Overveld (2017). Dit heeft te maken met de koppeling die gemaakt kan worden tussen lichaam en gevoel. Zo hebben veel emoties ook fysieke uitingen, zoals buikpijn, kippenvel en een droge mond. Zelfbesef betekent dat een leerling deze signalen herkent en érkent. Daarnaast is kennis vergaren over jezelf, over je talenten en waar je kracht ligt, door de jaren heen hierin ook belangrijk. Langzamerhand zal het geloof in eigen kunnen groeien en krijgt de leerling zelfvertrouwen.
- Zelfmanagement. Bij zelfmanagement kan een leerling zijn eigen gedachten en handelingen controleren. Dit doen ze door op een weloverwegen manier strategieën in te zetten om een (mogelijk) probleem effectief en doelgericht aan te vliegen. Hierbij is het volgens Van Overveld (2017) belangrijk dat de leerling rekening houdt met de emoties die hij/zij bij zichzelf bemerkt. Bij zelfmanagement is het hebben van het besef van zichzelf onmisbaar. De leerling maakt verstandig gebruik van de emoties die het bij zichzelf herkent.
Leefstijl gebruikt een kruk (zie figuur 2 hiernaast) met drie poten als metafoor voor zelfvertrouwen. De poten staan voor een positief zelfbeeld, positieve feedback en verantwoordelijkheid. Bij iedere poot hoort een activiteit om dit aspect van zelfvertrouwen te behandelen en uit te vergroten. Zo maken de leerlingen bij het positieve zelfbeeld een wapenschil. In dit wapenschil vullen ze de volgende zinnen aan: ‘Ik houd van …’, ‘Ik kan …’, ‘Ik ben …’ en ‘Ik wens …’
Tussencirkel
De tussencirkel gaat over ‘sociale intelligentie’. Ze hebben het in deze cirkel over de basisregels voor een effectieve communicatie: luisteren, spreken, nee zeggen, assertief zijn, zicht hebben op verschillende niveaus in communicatie, zich kunnen verontschuldigen en ik-boodschappen effectief kunnen gebruiken. Er is één SEL-competentie die passend is bij de tussencirkel:
- Besef hebben van de ander. Bij deze competentie is het belangrijk dat de leerling beseft dat de gevoelens, gedachten en het gedrag van een ander kunnen verschillen of overeenkomen met hun eigen gevoelens, gedachten en gedrag. Als de leerling deze competentie beheerst, is het belangrijk dat ze het besef hebben dat ze het eigen gedrag altijd aan de ander kunnen aanpassen. Van Overveld (2017) spreekt hierbij over ‘sociaal begrijpend lezen’. Hij bedoelt hiermee dat een leerling alles wat een ander gebruikt aan communicatie kan ‘lezen’ en hier adequaat mee om kan gaan.
'Leerlingen moeten het recht hebben om te passen als ze zich ergens niet lekker bij voelen.'
Om duidelijk te maken aan leerlingen dat niemand precies hetzelfde waarneemt, heeft Leefstijl een luisterspel als lessuggesties. Bij dit luisterspel krijgt iedereen een papier en een pen, ze krijgen de opdracht om allemaal een minuut stil te zijn en hun ogen naar het papier te richten. Tijdens deze minuut noteert iedereen wat ze horen. Na deze minuut wordt er besproken wat iedereen gehoord heeft en zal de conclusie in de meeste gevallen zijn dat er verschillende dingen waargenomen zijn.
Buitenste cirkel
De buitenste cirkel bevat de meer complexe sociale vaardigheden. Dit zijn vaardigheden zoals samenwerken, conflicten oplossen, bemiddelen en leidinggeven. Bij al deze vaardigheden wordt een beroep gedaan op de vaardigheden en basisaspecten uit de twee binnencirkels. De buitenste cirkel in het Driecirkelmodel geeft een indicatie weer van mogelijke vaardigheden. Het volgende geldt in zijn algemeenheid voor de buitencirkel: elke specifieke vaardigheid waarbij mensen op een doelgerichte manier communiceren. Er zijn twee SEL-competenties die passend zijn bij de binnenste cirkel:
- Relaties kunnen hanteren. ‘De competentie relaties hanteren verwijst naar de vaardigheid om in verschillende contexten op constructieve en positieve wijze sociaal gedrag te kunnen uitvoeren, waardoor enerzijds relaties kunnen worden aangegaan en verstevigd en anderzijds uitsluiting en probleemgedrag worden voorkomen’ (Van Overveld, 2017). Belangrijke aspecten die voor leerlingen gelden bij deze competentie zijn relaties aangaan met anderen, sociale druk weerstaan en problemen oplossen.
- Keuzes kunnen maken. Deze competentie houdt volgens Van Overveld (2017) in dat je de kennis, vaardigheden en attitudes van de vorige vier competenties in diverse sociale contexten kunt inzetten. Dit sluit nauw aan bij het Driecirkelmodel, waar ook eerst aan fundamentele vaardigheden gewerkt moet worden alvorens deze in andere situaties in te kunnen zetten.
Het oplossen van een conflict is een situatie die goed bij de buitenste cirkel hoort. Leefstijl maakt bij één van de lessen over ruzie gebruik van een rollenspel tussen twee leerlingen. Zij maken over een afgesproken onderwerp ruzie. Op een bepaald moment wordt de ruzie stopgezet en vraagt de leerkracht aan de leerlingen wat er gedaan kan worden om deze ruzie op te lossen. Leefstijl geeft de leerkracht ook de suggestie om op ‘media-educatie’ gebied een ruzie uit te spelen in een rollenspel. Zo kunnen twee leerlingen spelen dat ze online contact met elkaar hebben en dit loopt uit de hand. Ook hier is het goed om de klas mee te laten denken over mogelijke oplossingen.
Stevig fundament
Het is belangrijk dat er een stevig fundament wordt gelegd bij de leerlingen om zichzelf te kunnen ontwikkelen om de juiste keuzes te maken in allerlei verschillende sociale contexten. Dit fundament begint bij de leerling zelf, bij het hebben van een positief en realistisch zelfbeeld. De vijf SEL-competenties sluiten naadloos aan bij het Driecirkelmodel van Leefstijl. De laatste competentie spreekt ook over een fundament, namelijk de eerste vier competenties zijn essentieel om met de vijfde competentie bezig te kunnen gaan. De vijfde competentie spreekt ook over het inzetten van de kennis, vaardigheden en attitudes die zijn afgeleid van de eerste vier competenties.
Download links:
Reactie van de uitgever
Nathalie de Weerd, uitgever Leefstijl bij Edu’Actief: ‘Fijn dat de vijf SEL-competenties worden herkend in onze cirkel en ook worden beschreven met voorbeelden. Deze competenties staan centraal in het materiaal. Waarbij ook aandacht is voor voorbeeldgedrag, structuur (elke week een les), transfer en ouderbetrokkenheid. Op www.leefstijl.nl zijn aanvullende materialen beschreven voor Samen Mediawijs en voorbeeldvideo’s van energizers te vinden. Samen met de trainingen vormt dit een geheel voor een succesvolle implementatie van Leefstijl.’
Literatuurlijst
- Duindam, T., Glas, M., & Ploeg, J.D. van der (1996). De sprong wagen. Utrecht: NIZW.
- Overveld, K. van (2017). SEL. Huizen: Pica.
