Inloggen
Abonneren
Contact
Word ontwerper van je eigen onderwijs
In schooljaar 2023-2024 volgden we 8 leerkrachten die open leermaterialen gebruiken om concrete maaklessen voor hun eigen leerlingen vorm te geven. Welke keuzes maakten zij hierbij? Hoe kwamen ze hiertoe? En welke inzichten levert dit op voor in jouw praktijk?
Open leermaterialen zijn educatieve materialen die door iedereen zonder betaling kunnen worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, gecombineerd en gedeeld, zonder dat er problemen ontstaan rond auteursrecht. De ontwikkelaars van deze materialen geven dus toestemming aan leerkrachten om de materialen naar eigen inzicht verder aan te passen en weer verder te verspreiden (Wiley & Hilton, 2018).
Bij maakonderwijs experimenteren leerlingen met (nieuwe) materialen of technieken en construeren zij voorwerpen, verhalen of oplossingen voor vraagstukken. In het regionale lerende netwerk MakerCosmos ontwikkelen leerkrachten, kunstenaars, onderzoekers en ondernemers samen projecten voor maakonderwijs. Deze projecten worden getest, op basis van praktijkervaringen doorontwikkeld en vervolgens op makercosmos.org geplaatst in de vorm van open leermaterialen. Alle leerkrachten kunnen deze materialen downloaden en naar eigen inzicht passend maken voor gebruik in hun eigen praktijk. Deze video geeft een voorbeeld van hoe open leermateriaal voor maakonderwijs eruit kan zien. Leerlingen gaan actief en creatief aan de slag en ontwerpen een geluidsmachine.
Leerkrachten als ontwerpers van onderwijs
Als leerkracht maak je elke dag talloze keuzes en héb je ook talloze keuzes. Maar hoe maak je die bij het gebruik van open leermaterialen? Deze leermaterialen kun je gratis en naar eigen inzicht gebruiken in je eigen onderwijs (Wiley & Hilton, 2018). De materialen kunnen eenvoudig worden aangepast en worden gedeeld met anderen. Zo werk je altijd met actueel materiaal, kun je gratis een door anderen ontwikkeld thema inpassen in je eigen onderwijs en kun je verbreding of verdieping aanbrengen voor je leerlingen.
Hoe ziet dat er concreet uit? Afhankelijk van de doelen die je voor ogen hebt, kies je specifieke open leermaterialen. Vervolgens bepaal je de geschiktheid van de materialen en pas je ze, waar nodig, aan voor gebruik in je eigen klassenpraktijk (Brown, 2009).
- Offloading – je neemt delen van leermaterialen letterlijk over.
- Adapting – je voegt eigen elementen toe, laat bepaalde elementen weg of past zaken aan.
- Improvising – tijdens het geven van de lessen pas je spontaan je oorspronkelijke voorbereiding nog aan (zie ook Brown, 2009). Dus na het downloaden van de basismaterialen zet je nog allerlei onderzoeks- en ontwerpstappen om de lessen voor je leerlingen betekenisvol te maken (Huizinga et al., 2014; Nieveen et al., 2024; Snoek et al., 2017).
Ontwerpkeuzes van leerkrachten bij de voorbereiding
Open leermateriaal biedt toegankelijkheid, kennisdeling en flexibiliteit. Hierdoor past het perfect bij maakonderwijs. Het versterkt op een inclusieve en innovatieve manier creativiteit, samenwerking en experimenteren – allemaal van belang bij maakonderwijs. Hoe gebruiken basisschoolleerkrachten open leermaterialen bij het vormgeven van hun eigen maaklessen? En hoe ontwikkelen ze de materialen evidence-informed door? Om daar achter te komen, werden in schooljaar 2023/2024 acht basisschoolleerkrachten gevolgd. Dit waren zowel startende, ervaren, als zeer ervaren leerkrachten, werkzaam op vier verschillende scholen voor (gespecialiseerd) basisonderwijs. Vrijwel alle leerkrachten gebruikten met enige regelmaat open leermaterialen en de helft van hen had weinig tot geen ervaring met maakonderwijsprojecten. Onderzocht werd hoe zij via offloading, adapting en improvising open leermaterialen gebruiken, wat zij waardevol vonden aan de materialen en welke doorontwikkelingen van de materialen zij toepasten in hun eigen lessen. De deelnemende leerkrachten legden zelf vast wat zij bij het voorbereiden van hun maaklessen uit de gedownloade basismaterialen overnamen, aanpasten, weglieten of eraan toevoegden.
Open leermateriaal versterkt op een inclusieve en innovatieve manier creativiteit, samenwerking en experimenteren
Levendigere lessen
Het viel op dat leerkrachten die de open leermaterialen gebruiken om tot een eigen lesvoorbereiding te komen, eerst een grove selectie maken. Leerkrachten nemen aangereikte structuren, een aantal werkvormen, benodigdheden en delen van de bijgeleverde presentaties over uit de basismaterialen. Ze laten weg wat hen niet passend of haalbaar lijkt in hun eigen context, zoals bepaalde teksten, video’s of werkvormen. Ook voegen ze zelf materialen toe om de lessen levendiger te maken, zoals met een extra filmpje of een toneelstukje. Soms gebeurt dat ook om de inhouden voor leerlingen te structureren, zoals met ondersteunende werkbladen. Aanpassingen hebben meestal betrekking op het compacter maken en het herstructureren van de materialen.
Binnen het maakproject ‘Architectuur’ gaan leerlingen met een opdracht aan de slag met materialen als rietjes, satéprikkers, plakband en klei met het thema ‘Skeletbouw’. Voorafgaand aan de lessen voerden de leerkrachten de opdrachten eerst zelf uit om zich beter in hun leerlingen te kunnen verplaatsen. Op een andere school kwamen leerkrachten tussen de lessen door bij elkaar om uit te wisselen hoe het ging en of zij nog mogelijkheden zagen om in de volgende les iets anders aan te pakken. Leerkrachten bereidden de lessen dus veelal samen met collega’s voor.
De leerkrachten geven aan dat de basismaterialen, zoals bij het project over architectuur, een goede start voor hun eigen lesvoorbereidingen vormden. Zo vertelde een leerkracht van groep 5 dat zij zo’n 80% van de lesonderdelen één op één had overgenomen, maar dat zij wel een stuk tekst geschrapt had, zodat het tempo van de les wat omlaag kon. Andere leerkrachten voegden wat extra structuur toe. De tijd en moeite die het kost om vanuit open leermaterialen tot lesvoorbereidingen te komen, is volgens de leerkrachten vergelijkbaar met die van reguliere lessen.
Lesvoorbereidingen vanuit open leermaterialen kosten evenveel tijd en moeite als die van reguliere lessen
(Her)ontwerpkeuzes tijdens de maaklessen
De deelnemende leerkrachten werd gevraagd om vast te leggen wat zij tijdens de uitvoering van de maaklessen nog hebben overgenomen, aangepast, weggelaten of toegevoegd ten opzichte van hun oorspronkelijke lesvoorbereidingen. Tijdens de uitvoering van de lessen nemen leerkrachten allerhande detailbeslissingen. Ze nemen elementen uit hun voorbereiding over, zoals specifieke uitleg, werkvormen en materialen. Maar ze laten ook zaken weg, passen ze aan of voegen iets toe.
Waarop deze herontwerpkeuzes gebaseerd zijn? De leerkrachten geven aan dat ze tijdens de uitvoering weinig aanpassen ten opzichte van hun oorspronkelijke voorbereiding. Ze geven wel extra feedback tussendoor, korten de tijd in die leerlingen voor een opdracht krijgen of breiden die uit en schrappen dan een filmpje. Leerkrachten willen daarmee inspelen op wat er voor specifieke leerlingen in de klas nodig blijkt te zijn om de gestelde doelen te bereiken.
Kettingreacties
Eén van de maak-projecten gaat over kettingreacties – een fenomeen waarbij een gebeurtenis een andere gebeurtenis uitlokt. Leerlingen oefenen daarmee in groepjes, bijvoorbeeld met blokken uit de bouwhoek, kralenkettingen of dominostenen. Eén van de leerkrachten vertelt: ‘In sommige groepjes kwam de geplande kettingreactie niet op gang. Ik heb dit omgedraaid door de leerlingen te laten nadenken waarom dit niet gebeurde. Ze kwamen toen zelf met een goede oplossing’. De openheid van dit soort maakopdrachten dwingt je er soms dus toe om met je leerlingen in gesprek te gaan over waardoor en wanneer iets goed is. En dat oefenen, leren en opnieuw proberen erbij hoort. ‘Sommige leerlingen vinden maakonderwijs lastig, omdat ze bang zijn om fouten te maken. Als je er met ze over praat, dat fouten maken mag en past in een cyclische manier van werken, kun je dat ombuigen’.
Leerkrachten werken met veel plezier met open leermaterialen en zijn zelfs op een andere manier naar hun leerlingen zijn gaan kijken
De rol van de leerkracht
Open leermaterialen voor maakonderwijs kunnen op meerdere terreinen een krachtige verrijking zijn van het basisonderwijs. Het valt op dat leerkrachten veel plezier hebben in het werken ermee en dat sommigen zelfs op een andere manier naar hun leerlingen zijn gaan kijken. Een paar punten om rekening mee te houden:
– Bedenk dat je als leerkracht bij het gebruik van open leermaterialen zélf een belangrijke rol speelt: jij downloadt het materiaal én je bepaalt wat je toevoegt of weglaat.
– Bepaal vooraf goed welke doelen je met het open leermateriaal wilt bereiken. Hoe helderder deze doelen zijn, hoe concreter je de lessen voor je ziet en hoe makkelijker het wordt om de lessen aan te passen voor jouw eigen leerlingen.
– Soms loopt een lesonderdeel anders dan gepland. Wees erop voorbereid dat je tijdens de uitvoering van de lessen soms moet improviseren.
Inspiratie opgedaan om zelf eens (vaker) aan de slag te gaan met open leermaterialen en maakonderwijs? Op jsw.nl/artikelen vind je lees- en literatuurtips. In de Praktijk van JSW 8 lees je verder over het selecteren, interpreteren en aanpassen van open leermaterialen om ze toe te passen in je eigen lessen.
Woord van dank
We willen graag Impuls Open Leermateriaal, de schoolbesturen voor primair onderwijs in de regio Arnhem, Rozet, alle participerende leerkrachten, onderzoekers en de HAN bedanken voor het mede mogelijk maken van het onderwijs en het onderzoek in de beroepspraktijk.
Roel Grol is als associate lector verbonden aan het onderzoeksteam ‘kwaliteiten van leraren’ van de Academie Educatie van de HAN.
Harry Stokhof werkt als hoofddocent en onderzoeker bij het onderzoeksteam ‘kwaliteiten van leraren’ van de Academie Educatie van de HAN.
Veerle Hoff is onderwijskundig onderzoeker bij Impuls Open Leermateriaal en CitoLab, de onderzoeks- en innovatiedivisie van Stichting Cito.
Anneke Dubbeld werkt als onderwijskundig onderzoeker bij CitoLab en is betrokken bij het programma Impuls Open Leermateriaal.
Maarten Hennekes is hoofddocent aan de HAN, verbonden aan de Academie Educatie en lerarenopleider en programmaleider van MakerCosmos.
Tjeerd Kootstra werkt als adviseur voor Rozet Onderwijs en is initiator en projectleider van de ‘De Kunst van het Maken’.
Tineke Hiddink werkt voor de Arnhemse schoolbesturen Delta Scholengroep en Flores Onderwijs, in het programma Kunst, Cultuur en Maakonderwijs.
Literatuurlijst
Brown, M. (2009). The teacher–tool relationship: Theorizing the design and use of curriculum materials. In: Mathematics teachers at work (pp. 37-56). Routledge.
Huizinga, T., Handelzalts, A., Nieveen, N., & Voogt, J. (2014). Teacher involvement in curriculum design: Need for support to enhance teachers’ design expertise. Journal of curriculum studies, 46(1), 33-57.
Nieveen, N., van der Veen, J., & Ventura-Medina, E. (2024). Paden naar innovatief bèta-onderwijs. Technische Universiteit Eindhoven.
Snoek, M., de Wit, B., Dengerink, J., van der Wolk, W., van Eldik, S., & Wirtz, N. (Eds.) (2017). Een beroepsbeeld voor de leraar: over ontwikkelrichtingen en groei van leraren in het onderwijs. Steunpunt Opleidingsscholen.
Wiley, D., & Hilton Iii, J. L. (2018). Defining OER-enabled pedagogy. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 19(4).
