Inloggen
Abonneren
Contact
Slimmer lesgeven door meer inzicht
Formatief handelen focust op het verzamelen en interpreteren van informatie over het denken van je leerlingen. De kunst is om die in te zetten bij het bepalen van jouw volgende stap. Zo stem je de les van morgen precies af op het leerproces van je leerlingen.
Formatief handelen versterkt de verbinding tussen jouw rol als leerkracht en het leerproces van je leerlingen. Een veelbelovende aanpak om beide te verbeteren! Praktische benaderingen van formatief handelen zijn vaak eenvoudig en snel te implementeren (DeLuca e.a., 2019). Denk bijvoorbeeld aan het inzetten van wisbordjes om informatie over het denken van leerlingen te ontlokken. Maar formatief handelen is niet compleet zonder een weloverwogen vervolgactie. Daarbij pas jij als leerkracht het onderwijs (al dan niet) aan én je leerlingen hebben ruimte voor verbetering van hun werk (van der Steen e.a., 2022). Het potentieel van formatief handelen zit in de samenhang en afstemming van verschillende strategieën tijdens het leerproces (Gotwals & Cisterna, 2022). De kunst is om mogelijke vervolgacties al mee te nemen in je voorbereiding en planning.
Wat is een exit-ticket?
Een exit-ticket geeft op een snelle manier inzicht in het denken van je leerlingen. Dit ticket wordt aan het eind van de les ingevuld. Zo heb jij voldoende tijd om op basis van de verzamelde uitkomsten na te denken over de juiste vervolgstappen voor je volgende les.
Welke som is goed uitgerekend?
De televisie kost 662 euro. Maar Karin krijgt 47 euro korting.
Hoeveel moet Karin betalen?
Via een exit-ticket kom je erachter of het splitsen van eenheden bij de rijgstrategie goed wordt toegepast.
Mismatch?
De uitdagingen van formatief handelen? Lesdoelen, lesactiviteiten en toetsing zijn niet altijd op elkaar afgestemd. Er kan ook sprake zijn van een mismatch tussen de informatie die je over het denken van je leerlingen hebt verzameld en de te nemen formatieve beslissingen.
Een exit-ticket kun je tijdens je lesafsluiting anoniem in laten vullen (zie kader 1). Het nadeel? Het is zo moeilijker om individuele feedback te geven. Anonieme exit-tickets zijn wél prima te gebruiken voor feedback aan de hele groep. Een voorbeeld van feedback aan de hele groep is het samen bespreken van twee uitwerkingen van verschillende kwaliteit.
Een mismatch kan ook ontstaan als de verzamelde informatie over het denken van je leerlingen niet betrouwbaar is. Controle van begrip door middel van wisbordjes levert snel waardevolle informatie op voor vervolgacties tijdens je les. Maar de kwaliteit van de verzamelde informatie hangt af van de kwaliteit van de vragen die je stelt (zie kader 2). Een goede vraag bevat namelijk ‘goede’ foute antwoorden waarmee je controleert op misconcepties en veelgemaakte fouten (Goertzen e.a., 2023). De betrouwbaarheid kan ook afhangen van het moment waarop je informatie verzamelt. Hoe betrouwbaar is het bewijs van leren als je dit bij de lesafsluiting hebt verzameld? Als je leren beschouwt als verandering in het langetermijngeheugen, plan je het verzamelen van bewijs daarvan beter de volgende dag of week.
Verwerk ‘goede’ foute antwoorden in je controlevraag om misconcepties en veelgemaakte fouten bij je leerlingen te identiciferen. 
Antwoord A: Teller en noemer zijn niet door dezelfde hoeveelheid gedeeld of vermenigvuldigd.
Antwoord B: Antwoord is goed. Maar er is niet naar het kleinste getal in beide noemers gezocht of vereenvoudigd.
Antwoord C: Goed.
Antwoord D: De breuken zijn niet gelijknamig gemaakt.
Een exit-ticket geeft op een snelle manier inzicht in het denken van je leerlingen
Stevige basis
Het plannen van formatief handelen doe je vanuit de beoogde lesdoelen. Lesdoelen in methodes zijn vaak opeenstapelend en worden samenhangend in leerlijnen aan elkaar geregen. Bij het plannen van formatief handelen in een lessenreeks kan het helpen om uit te gaan van de aangereikte structuur van een lesmethode. Als lesdoelen, activiteiten en toetsing goed op elkaar zijn afgestemd, vormt dat een stevige basis voor het plannen van formatief handelen (van der Steen e.a., 2023). Zorg er als leerkracht voor dat je de samenhang tussen lesdoelen goed begrijpt. Dat doe je door bij de betreffende leerlijn regelmatig in en uit te zoomen. Dat helpt om ankerpunten in de leerlijn te identificeren. Het wisbordje of exit-ticket zijn daarna handig om actuele informatie over het denken van je leerlingen rondom die ankerpunten te verzamelen. Ga je in groep 5 aan de slag met optel- en aftreksommen tot en met 1000? Dan is het handig om te checken hoe de strategie rijgen voor optel- en aftreksommen tot 100 in groep 4 aan bod is gekomen. Beheersing van de rijgstrategie is in dit geval voorwaardelijk en vormt een ankerpunt in de leerlijn. Als leerkracht wil je natuurlijk graag weten in hoeverre je leerlingen daarmee al uit de voeten kunnen, voordat jij met sommen tot en met 1000 start.
Feedback en vervolgacties
Niet alleen de strategieën voor het verzamelen van informatie over het denken van je leerlingen bereid je voor. Ook die voor het geven van gerichte feedback en mogelijke vervolgacties plan je in samenhang. Je voorbereiden op verschillende scenario’s maakt het mogelijke verloop van je les voorspelbaar. Meestal hoef je daarin niet verder te denken dan wel of niet doorgaan met het aansluitende lesdoel in je volgende les of het organiseren van verlengde instructie na je basisinstructie. Maar je kunt ook eens denken aan het organiseren van pre- of re-teaching in de middag met een groepje leerlingen, zodat de hele groep de volgende dag met het nieuwe lesdoel kan beginnen. Ook gerichte feedback bereid je voor verschillende scenario’s voor. Heb je via een exit-ticket vastgesteld dat een paar leerlingen de lesstof niet beheersen? Dan helpt bijvoorbeeld het werken met een feedback-legenda op basis van een eerder gemaakte kwaliteitsposter (zie artikel ‘Leerdoelen helder maken’ op jsw.nl). Als meer dan de helft van de groep de lesstof niet beheerst, kun je peer-feedback inzetten. Daarbij koppel je een leerling die het wel beheerst met een leerling die het nog niet beheerst aan elkaar. In dat geval is het natuurlijk wel verstandig om vooraf de namen van de leerlingen te laten noteren op het exit-ticket.
Formatief handelen is niet compleet zonder een weloverwogen vervolgactie
Doe het samen
Formatief handelen is geen trukendoos die je er even bij kunt pakken. Het vereist kennis van de lesdoelen, leerinhouden en leerlijnen waar je je jouw formatief handelen strategieën op kunt afstemmen. Formatief handelen is op zijn best als leerkrachten verschillende formatieve strategieën in samenhang meenemen in hun lesvoorbereiding. Dat geldt zeker ook voor het plannen van mogelijke vervolgacties, omdat die in de praktijk vaak het moeilijkst te realiseren zijn (Veugen e.a., 2021). Het helpt om dit proces als team aan te gaan. Denk bijvoorbeeld aan het inrichten van een professionele leergemeenschap om good practices en briljante mislukkingen te delen. Of het voorbereiden van lessen met collega’s en collegiale visitatie. Zo neemt collectieve kennis toe, blijft de regie bij de onderwijsprofessionals op school én groeit het gevoel van eigenaarschap bij het team (Goertzen e.a., 2023).
Kort samengevat: plannen en organiseren van formatief handelen
De structuur van je lesmethode vormt een stevige basis voor het plannen van formatief handelen. Maar jij bent de onderwijsprofessional die op basis van de onderwijsbehoeften van jouw leerlingen het uiteindelijke lesplan bepaalt.
Verken in je lesmethode hoe een nieuw lesdoel zich binnen een leerlijn verhoudt tot eerder aangeboden en nog aan te bieden lesdoelen. Zoom in en uit: zo identificeer je ankerpunten waar je in het proces van formatief handelen zicht op wil krijgen.
De verzamelde informatie van exit-tickets leent zich goed om je lessen op een zinvolle manier aan elkaar te rijgen.
Bij het plannen van formatief handelen strategieën gericht op het verzamelen van informatie over het denken van je leerlingen, bereid je het liefst ook mogelijke vervolgacties voor. Houd hierbij rekening met meerdere uitkomsten. 
Voorbeeld uitwerking mogelijke vervolgacties.
Verzamel ook na de vervolgactie informatie over het denken van je leerlingen. Zo verken je welk effect het heeft gehad en wat dat betekent voor het verdere verloop van je lesplan.
Lars Goertzen werkt bij Movare als beleidsadviseur onderwijs en innovatie. Hij is verbonden aan Maastricht University en doet promotieonderzoek naar de professionalisering van leerkrachten ten aanzien van formatief handelen.
Literatuurlijst
DeLuca, C., Chapman-Chin, A., & Klinger, D. A. (2019). Toward a Teacher Professional Learning Continuum in Assessment for Learning. Educational Assessment, 24(4), 267-285. https://doi.org/10.1080/10627197.2019.1670056
Goertzen, L., Schils, T., & Heeneman, S. (2023). Co-designing formative assessment practices: A collaboration between elementary school teachers and researchers to conceptualize and implement formative assessment as a unified practice. Teaching and Teacher Education, 134, 104306. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.tate.2023.104306
Gotwals, A. W., & Cisterna, D. (2022). Formative assessment practice progressions for teacher preparation: A framework and illustrative case. Teaching and Teacher Education, 110. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.tate.2021.103601
van der Steen, J., van Schilt-Mol, T., van der Vleuten, C., & Joosten-ten Brinke, D. (2022). Supporting Teachers in Improving Formative Decision-Making: Design Principles for Formative Assessment Plans [Original Research]. Frontiers in Education, 7. https://doi.org/10.3389/feduc.2022.925352
van der Steen, J., van Schilt-Mol, T., van der Vleuten, C., & Joosten-ten Brinke, D. (2023). Designing Formative Assessment That Improves Teaching and Learning: What Can Be Learned from the Design Stories of Experienced Teachers? Journal of Formative Design in Learning. https://doi.org/10.1007/s41686-023-00080-w
Veugen, M. J., Gulikers, J. T. M., & den Brok, P. (2021). We agree on what we see: Teacher and student perceptions of formative assessment practice. Studies in Educational Evaluation, 70, 101027. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.stueduc.2021.101027
